Osoby

DMOCHOWSKI Mariusz Edward (29 października 1930 Piotrków Trybunalski – 8 sierpnia 1992 Popowo Kościelne koło Serocka),

aktor, reżyser, dyrektor, kierownik artystyczny teatru.

Był synem Edwarda Dmochowskiego i Jadwigi z Kacperskich; mężem urzędniczki Barbary Anny z Wolińskich (ślub 27 maja 1952 w Warszawie, rozwód w 1954), potem aktorki Aleksandry Dmochowskiej z Krawczyków (ślub 23 kwietnia 1955 w Warszawie); ojcem Elżbiety Dmochowskiej, absolwentki Wydziału Wiedzy o Teatrze warszawskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej.

W 1950 ukończył Liceum Handlowe oraz klasę śpiewu i fortepianu w średniej szkole muzycznej w Radomiu. Przygotowywał się do egzaminów w Państwowej Wyższej Szkole Muzycznej w Warszawie; myślał o karierze śpiewaka operowego. Ostatecznie wybrał studia na Wydziale Aktorskim warszawskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej, które ukończył w 1955. W tymże roku, 26 listopada, debiutował w Teatrze Polskim w Warszawie w przedstawieniu Dziadów (Myśliwy Czarny, Ksiądz Lwowicz, Sekretarz). Występ jego odnotował Wojciech Natanson:

ten młody aktor dawał jako Myśliwy Czarny przykład dobrego operowania głosem i wyczucia romantycznej poezji.

W zespole Teatru Polskiego pozostał przez dziesięć sezonów, do końca 1964/65, zdobywając szybko pozycję i opinię cenionego aktora. On sam okres ten wspominał jako

najlepszą szkołę zawodu. W owym czasie Polski błyszczał nazwiskami – aktorskimi i reżyserskimi – najwyższej rangi. Jeszcze zdążyłem zagrać z Adwentowiczem, Brydzińskim, Leszczyńskim.

Ważne role na tej scenie, to m.in.: tytułowa w Don Juanie Moliera (1957); Lindsay (Maria Stuart Juliusza Słowackiego), Król (Mazepa) – 1958; Książę Alba (Don Karlos, 1960), Symeon (Pożądanie w cieniu wiązów, 1961), Graf Szeliga (Pierścień wielkiej damy, 1962); Szujski (Borys Godunow), Sawa (Sen srebrny Salomei) – 1963; Makduf (Makbet, 1964), Chłop (Anioł na dworcu, 1965). Od 13 czerwca 1960 grał tytułową rolę Orfeusza w sztuce Jeana Cocteau w warszawskim Teatrze Współczesnym. Spektaklem Jaskółki Ludwika Hieronima Morstina wystawionym na scenie Teatru Kameralnego zadebiutował 24 grudnia 1961 jako reżyser, potem reżyserował tu Świecznik (1964).

W 1965–68 był aktorem Teatru Powszechnego w Warszawie, gdzie odnosił sukcesy jako: Major (Damy i huzary), Hrabia Almaviva (Wesele Figara), Geniusz (Wyzwolenie), a przede wszystkim tytułowy Koriolan (1966), o którym pisał Andrzej Władysław Kral:

w przedstawieniu wybija się świetna rola Dmochowskiego. Nie tylko góruje nad całym dramatem, ale staje się w końcu postacią heroiczną i zmonumentalizowaną. Zawdzięcza to dojrzałemu

i pełnemu siły aktorstwu. Zagrał najlepszą chyba swoją rolę

i udowodnił, że jest znakomicie predysponowany do wielkich ról Szekspirowskich. Od strony technicznej imponuje postawą, spojrzeniem, gestem, siłą i wyrazistością głosu.

Podobnie oceniono jego kolejną tytułową rolę – Pana Wokulskiego w inscenizacji Adama Hanuszkiewicza według Lalki (1967).

Ta ostatnia rola to chyba największy, sceniczny triumf aktora – cały spektakl był jednym, wielkim popisem Dmochowskiego, który kipiał wewnętrznie hamowaną pasją, miał ów podobno staroświecki żar, o który tak trudno we współczesnym teatrze wydestylowanym z uczuć, [...] potrafił być przy tym miękki, liryczny (znakomity trick z chowanymi za siebie rękami podczas rozmowy z Izabelą)

(Witold Filler).

W 1966 wystąpił jako Harty (Jutro Tadeusza Bairda) w Teatrze Wielkim. Od 1 stycznia 1969 do końca sezonu 1972/73 był w połączonych zespołach Teatru Powszechnego i Narodowego; zagrał Pankracego (Nie-Boska komedia), Poloniusza (Hamlet), Satina (Na dnie), Horodniczego (Rewizor) i Księdza Marka (Beniowski, wyróżnienie na I Opolskich Konfrontacjach Teatralnych, w 1975), o którym Wojciech Natanson pisał:

było coś wstrząsającego w jego interpretacji, zarazem nawiązującej do najlepszych tradycji polskiego teatru romantycznego i nowoczesnej, a na wskroś osobistej. 

W 1969 sprawował też kierownictwo artystyczne Teatru Autorów „Pokolenie”, utworzonego w Warszawie pod patronatem Związku Młodzieży Socjalistycznej i grupy pisarzy, poświęconego współczesnej dramaturgii. Na jego inauguracji 24 marca tego roku wyreżyserował Dni przestępne (Szachy i Dzień orderu); zagrał rolę Hrabiego. Potem planował premierę Przesilenia, do której jednak nie doszło; po półtora roku grupa rozpadła się. Na scenie warszawskiego Teatru Powszechnego wystawił Ostry dyżur (1969), a w Teatrze Śląskim w Katowicach Wilki w nocy (grał Prokuratora, 1972).

Od 1 lipca 1973 i w sezonie 1973/74 sprawował dyrekcję i kierownictwo artystyczne Teatru Ziemi Opolskiej w Opolu, gdzie wystawił Rachunek nieprawdopodobieństwa. W sezonie 1974/75 został dyrektorem i kierownikiem artystycznym Teatru Nowego w Warszawie, a gościnnie grał rolę Wernyhory (Wesele) na scenie Teatru Narodowego. W 1975 otworzył w pałacyku Szustra, w siedzibie Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego przy Morskim Oku, drugą scenę Teatru Nowego pod nazwą Scena Propozycji Dramaturgii Współczesnej. Do 1982 reżyserował i grał w Teatrze Nowym, m.in. Lelewela (1974, rola Adama Czartoryskiego), Adwokata i róże (rola Mecenasa, nagroda na XVI Kaliskich Spotkaniach Teatralnych, w 1976), Zapomnieć o Herostratesie (rola Kleona, nagroda na XVII Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w 1977) – 1975; Staroświecką komedię (1976, rola Onego); Dom kobiet, Horsztyńskiego (rola tytułowa, nagroda na XIX Kaliskich Spotkaniach Teatralnych, oraz V Opolskich Konfrontacjach Teatralnych w 1979) – 1978; Klub kawalerów (1982, rola Sobieniewskiego); zagrał też Wistowskiego (1976, Grube ryby), Smirnowa (Niedźwiedź, 1981) i niewątpliwie najciekawszą rolę w tym okresie – Protasowa (Żywy trup, 1980; nagroda publiczności na XIX Rzeszowskich Spotkaniach Teatralnych oraz XX Kaliskich Spotkaniach Teatralnych w 1980).

Tym trudniejszą, że obarczoną wielką tradycją teatralną (Adwentowicz, Zelwerowicz). Cały spektakl to popis i pokaz jednego aktora – Dmochowskiego. Ten wysoki i potężnej budowy mężczyzna stosuje w swojej grze scenicznej środki przytłumione, a przy tym delikatne. Operuje więc kontrastem, który sam wytwarza i utrzymuje. To właśnie ma być osobowość Protasowa. I los Protasowa, chciany, wybrany, siła przemieniona w słabość, prawda – w fałsz, dobroć – w krzywdę

(J. Adamski). 

W 1980 wystąpił gościnnie w rzeszowskim Teatrze im. Siemaszkowej w roli Profesora Sonnenbrucha w wyreżyserowanym przez siebie spektaklu Niemców (premiera 6 czerwca). Dnia 31 sierpnia 1982 został odwołany z funkcji dyrektora Teatru Nowego, od 1 września 1982 do końca sezonu 1986/87 był ponownie aktorem warszawskiego Teatru Polskiego, gdzie 13 marca 1983 obchodził jubileusz 30-lecia pracy artystycznej. Do galerii jego znakomitych ról przybyły wówczas takie, jak: Karmazyn (Wyzwolenie), Prokurator Scurvy (Szewcy), Cześnik (Zemsta), Czepiec (Wesele), Hrabia Respekt (Fantazy), Major (Damy i huzary). W 1985 został zaproszony przez warszawską Scenę Prezentacje do roli Edgara (Play Strindberg). W 1986 na Scenie Kameralnej Teatru Polskiego wyreżyserował Babę-dziwo, a w Teatrze Współczesnym zagrał gościnnie Jana Sebastiana Bacha (Kolacja na cztery ręce; nagroda publiczności na XXV Rzeszowskich Spotkaniach Teatralnych w 1986) i w 1987 Poncjusza Piłata (Mistrz i Małgorzata). Od sezonu 1987/88 do końca życia należał do zespołu Teatru Współczesnego. W 1990 grał we własnej reżyserii role Dowmunda (Jestem zabójcą) i Pułkownika (Pan Benet), w tej ostatniej,

zabłysnął świetną dykcją, swobodą i scenicznym dowcipem 

(Wojciech Natanson).

Gościnnie w Teatrze Ateneum zagrał Rejenta (Zemsta, 1990), a w Teatrze Północnym Pana de Sade (Męczeństwo i śmierć Marata, 1991). Wiosną 1992 w Teatrze Współczesnym próbował rolę Waltera w Rozbitym dzbanie, ale ostatecznie nie zagrał w tej sztuce.

Imponująca postura, męskie, stanowcze rysy twarzy, piękny, głęboki głos, o bogatych brzmieniach i doskonałych intonacjach, zamaszysty gest, organiczna witalność, predysponowały go do kreowania postaci silnych, wyrazistych.

Znakomicie ogrywa swoje warunki fizyczne; z pozornej nieruchawości czyni dodatkowy atut, gdy nagle budzi się

z uśpienia i formalnie szarżuje na partnerów, zapędzając ich

w kozi róg; wypełniając swą obecnością scenę,

co

mogłoby popychać go w stronę aktorstwa nieopanowanego, rozbuchanego i wydanego na łup intuicji – pisał Filler, myśląc

o roli Symeona (1961) – jednakże wszechstronność talentu aktora, rosnąca dojrzałość zawodowa i świadoma kontrola sprawiły, że cechy te stały się atutem jego aktorstwa i stanowiły o jego oryginalności, nadawały kreacjom autentyzm przeżycia

i soczystość wolną od przejaskrawień.

Broniły też aktora przed powielaniem samego siebie. Miał niebywałą umiejętność przechodzenia z jednego stylu w inny. Był równie prawdziwy jako tragiczny, dynamiczny mąż stanu, Koriolan, jak i dowcipny, pełen wdzięku bawidamek salonowy – Hrabia Almaviva, Chłop „ze słomą w butach” czy przejmujący Ksiądz Marek. Uderzała w nich siła charakteru i mocno podkreślana indywidualność. Z czasem jego aktorstwo stało się bardziej wyciszone, refleksyjne. 

W 1954–93 zagrał kilkadziesiąt ról w filmach, telewizyjnych serialach oraz spektaklach Teatru TV, z których ważniejsze, to: tytułowy Makbet, Prokurator (Wilki w nocy), tytułowy Generał Barcz, Gospodarz (Wesele), Bezsiemionow (Mieszczanie), Szambelan (Rozbitki), Senator (Dziady), Arcybiskup (Becket, czyli Honor Boga). Już po jego śmierci odbyła się emisja Powrotu do domu, gdzie grał Maxa (1993). Sam też, w 1969–80, reżyserował programy poetyckie i spektakle, np. Takie czasy, Wieczór poezji Broniewskiego, Odwety, Barbarę Radziwiłłównę. Spośród ról filmowych należy wymienić: Wokulskiego (Lalka), Augusta II Mocnego (Hrabina Cosel), Hetmana Sobieskiego (Pan Wołodyjowski i serial telewizyjny Przygody pana Michała), Widmara, męża Rebeki (Zazdrość i medycyna). Stworzył wiele znakomitych ról w słuchowiskach Teatru Polskiego Radia. W 1973 został laureatem Nagrody Ministra Kultury i Sztuki I stopnia. 

Karierę sceniczną łączył przez wiele lat z działalnością społeczną i polityczną. Był przewodniczącym Zarządu Głównego Związku Pracowników Kultury i Sztuki, posłem na sejm PRL (VI i VII kadencji z ramienia Polska Zjednoczona Partia Robotnicza). Pisał o tym Kazimierz Braun:

w jego twórczości i biografii wyraziły się problemy, paradoksy

i trudności aktorstwa Polski zniewalanej: wielką popularność zyskał grając w filmie szlachetnego i potężnego króla Jana Sobieskiego, ale zarazem kreował na ekranie telewizyjnym dobrodusznego i «życzliwego Polsce» Josifa Stalina!. Zrobił wielką karierę polityczną, ale zarazem dbał o pracowników swoich teatrów i podopiecznych w związkach zawodowych. Solidarność miała z nim na pieńku, ale ułożył się z nią i utrzymał na stanowisku.

W latach 80., w czasie stanu wojennego, wraz z żoną, jeździł po kraju z koncertami poetyckimi, np. w 1984 wystąpił w wieczorze poezji podczas Dni Kultury Chrześcijańskiej w Białymstoku.

Był jednym z najbardziej utalentowanych aktorów,

o najwszechstronniejszych możliwościach, [...] natura dała mu najczystszego gatunku instynkt aktorski, najmniejszym fałszem nie skłamaną prawdę i niewiarygodną wyrazistość oczu, głosu, gestu, [...] mógł być największy,

napisała jego sceniczna partnerka, Zofia Kucówna. Tabl. 8.

Bibliografia

J. Adamski: Teatr z bliska. Pamiętnik teatralny z lat 1971–1981, Warszawa 1985; Almanach 1991/92; Braun: Teatr pol. 1939–89; 40 lat T. w Opolu 1945–1985; Czterdzieści lat T. Współczesnego w Warszawie (il.); Eberhardt: Aktorzy (il.); M. Fik: Przeciw, czyli za, Warszawa 1983; Fik: 35 sezonów; M. Fik: Zamiast teatru. Warszawa 1993 s. 38, 52, 53, 68, 86, 200, 207; W. Filler, R.M. Groński, J. Wittlin: Dykcyonarz  teatralny, Warszawa 1978 (cyt.); Komedianci. Rzecz o bojkocie, Warszawa 1989 (M. Dmochowski: Coś więcej niż odruch); Krasiński: T. Polski 1939–2002 (il.); Z. Kucówna: Zapach szminki, Łódź 2000 s. 174–186 (cyt.; il.); Z. Kucówna: Zdarzenia potoczne, Warszawa 1993 s. 278–280; Marczak-Oborski: Teatr 1918–65; W. Natanson: Do trzech razy sztuka, Kraków 1958 s. 21; Raszewska: T. Narodowy 1949–2004 (il.); T. Nowy 1949–84 (il.); T. Powszechny w Warszawie 1945–95; Teatr drugiego obiegu; Warsz. szkoła teatr.; Dz. Zach. 1987 nr 146; Ekran 1967 nr 52–53 (il.), 1974 nr 32 (il.); Film 1992 nr 34 (il.); Gaz. Wyb. 1992 nr 187–192; Kur. Pol. 1979 nr 170 (il.): Panorama 1988 nr 10 (wywiad z D.; il.); Teatr 1958 nr 20 (il.), 1966 nr 10 (A.W. Kral; il.), 1972 nr 9 (il.), 1992 nr 10, 12 (il.); Żołnierz Wolności 1968 nr 2679 (W. Filler; il.); Życie Warsz. 1992 nr 190 (W. Natanson; il.), 195 (W. Natanson); Akt ślubu nr VII/611/1952 i nr VII/647/1955, Arch. USC Warszawa; Akta (fot.), ZASP; Programy i wycinki prasowe, IS PAN; Almanach 1944–59; www.filmpolski.pl

Ikonografia

W. Krygier: Portret, olej – własność autora, repr. Krygier I; K. Ferster: D. jako Hetman Sobieski w serialu Czarne chmury, karyk., rys., tusz, papier – MKWarszawa; I. Kulczyńska: Portret, karyk., rys., repr. Teatr 1972 nr 9; M. Młodnicka: Portret, karyk., rys., tusz, 1977 – MKWarszawa; A. Krzysztoforski: Portret, rys., tusz, repr. Perspektywy 1977 nr 65; J. Łupina: Portret, karyk., rys., repr. fot. MKWarszawa; Fot.: – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.