Artykuły

To wcale nie było ani takie śmieszne, ani takie wesołe — jakby to wyglądało z reakcji pre­mierowej publiczności. Androkles i lew jest niewątpliwie jedną z najtrudniejszych do grania sztuk O. B. Shawa — jeśli się chce zagrać ją uczciwie, z zachowaniem wierności autorowi.

Można się doszukać w tej sztuce jakiejś Shawowskiej parafrazy po­wieści Sienkiewicza Quo vadis, ale tylko w jej warstwie fabu­larnej i w niektórych postaciach Ursus — Ferrovius, Ligia — Lavinia, Winicjusz — Kapitan, Neron — Cezar i in. Nie jest wykluczo­ne, że Shaw znał tę powieść, na­grodzoną przecież Noblem i przełożoną — jeszcze przed powstaniem Androklesa i lwa — na wiele obcych języków. Ale snucie dal­szych analogii byłoby bezsensow­ne: inna jest idea obu dzieł, inna warstwa intelektualna.

Shaw nie ukrywa, że cała ta sta­rorzymska sceneria jak i związana z nią anegdota — to tylko kostium, przesłaniający gorzkie, aktualne sprawy jego współczesności. W przedmowie do książkowego wyda­nia sztuki pisze, że chciał w niej pokazać próbę zdławienia propa­gandy, zagrażającej zdawałoby się interesom tych, którym służy pra­wo i porządek, ustanowione w imię religii i sprawiedliwości przez polityków-oportunistów, którzy bronią własnych pozycji. Ci zaś boją się i nienawidzą ludzi, którym światło wewnętrzne ukazuje lepszy świat, oparty na duchowej potrze­bie stworzenia bogatszego i szla­chetniejszego życia — nie dla nich samych i kosztem innych, ale dla wszystkich. A w innym miejscu stwierdza: „Stąd też moi męczen­nicy są męczennikami wszech cza­sów, a moi prześladowcy — prześladowcami wszech czasów”, doda­jąc, że „najbardziej frapującą ce­chą tej sztuki jest dziś straszliwa jej aktualność”. Dziś, tj. w r. 1916, kiedy pisana była ta przedmowa.

Wydarzenia sprzed kilku miesięcy w Płd. Wietnamie, sytuacja na Cyprze, w Unii Południowo-Afrykańskiej, w południowych stanach USA, w Hiszpanii, w Portugalii i jej koloniach itd., składa się niestety na „straszliwą aktualność” Androklesa i lwa również i w dniu dzisiejszym. Bo jest to sztuka prze­ciw wszelkiej dyskryminacji, prze­ciw wszelkim metodom „nawraca­nia siłą”, sztuka afirmująca wier­ność własnym mierzeniom, prze­konaniom, własnej ideologii — jeśli nie zwracają się one przeciw człowiekowi, przeciw człowieczeństwu — nawet za cenę okrutnej śmierci.

Shaw, który miewał ciągle różne porachunki z katolicyzmem, z chrześcijaństwem — raz je zwal­czał, to znów zbliżał się do niego — dostrzegał jednak w chrześcijaństwie trwałe i budujące ele­menty humanistyczne, skoro boha­terami jego sztuki są właśnie chrześcijanie, przeciwstawieni bez­myślnemu okrucieństwu i tyranii Rzymu epoki Nerona.

Peszył być może nasze teatry ten „chrześcijański kostium”. Pe­szył i odstręczał od wystawienia Androklesa i lwa. No bo grać dosłownie, na serio — nie dobrze, zresztą i trochę przeciw Shawowi. Zrobić z tego tylko groteskową komedię — można urazić uczucia chrześcijańskiego widza, a poza tym wystawić sobie świadectwo intelektualnego ubóstwa.

Teatr Współczesny podjął ryzyko wystawienia tej sztuki, której na­wet nazwy próżno by szukać w re­dakcyjnych wstępach do powojennych wydań sztuk Shawa, w pro­gramach teatralnych, w jedynej wydanej u nas obszerniejszej mo­nografii (marksistowskiej) Alic West p.t. G. B. Shaw. I jak zwykle — wygrał. Ale jest to zwycięstwo połowiczne, bo reży­ser zatrzymał się w pół drogi: je­mu też przeszkadzał ten ostemplo­wany kostium. Oczywiście, Shaw to nie Hugo, ale wiele scen było „dociskanych”, wiele nastrojów ce­lowo rozbijanych, a obsadzenie jednej z czołowych postaci sztuki siłacza Ferroviusa (który w walce między wiarą, pokorą i ewangeliczną miłością bliźniego a buntem i pychą, ulega jednak tej ostatniej) przez Mieczysława Czechowicza, z Kory określało tę postać (chociażby przez skojarzenia) jako komediowo-farsową. Czechowicz broni się wprawdzie uczciwie przeciw temu schematowi i uproszczeniu, spycha go jednak na te mielizny niestety reakcja publiczności.

Więc przedstawienie jest bardzo zabawne — i w swym kształcie scenograficznym (kapitalny „żywy lew”) i w aktorstwie i w wielu pomysłowo inscenizowanych (acz niekiedy przeciąganych — jak w scenie Cezara z lwem) sytuacjach, osłabiona jednak została jego hu­manistyczna wymowa i niemal zu­pełnie wygaszone wewnętrzne dramaty takich postaci, jak Ferrovlus czy Lavinia (bardzo „laicka” i nie pogłębiona chociaż efektowna w interpretacji Marty Lipińskiej). Osobny rozdział spektaklu — to Tadeusz Fijewski w tytułowej roli ubogiego krawca Androklesa, przyjaciela zwierząt. „Bawił i wzruszał” — to niewiele mówi o tej kreacji, trzeba jednak stwier­dzić, że wbrew swemu „nieposłusznemu” aktorstwu nie próbował wyjść poza kompromisową koncepcję przedstawienia, wynikłą z tego interesującego zresztą spot­kania Erwina Axera z G. B. Shawem.

Może przykład Axera zachęci in­ne teatry do wyjścia z przysło­wiowego zaklętego kręgu Profesji pani Warren, Pigmaliona i jesz­cze kilku ogrywanych do znudze­nia u nas po wojnie sztuk i do sięgnięcia po znaczną przecież (a grywaną przed wojną) resztę.

G. B. Shaw — Androkles i lew. Przekład F. Sobieniowskiego (bardzo szczęśliwe przez teatr „uwspółcześniony”). Premiera w warszawskim Teatrze Współczesnym. Reżyseria E. Axer, scenografia E. Starowieyska, muzyka Z. Turski, choreografia W Gruca.