Osoby

GWIAZDOWSKI Tadeusz, właściwie Antoni Gwiazdowski (1 września 1918 Hamborn, Niemcy – 12 grudnia 1983 Gdynia),

aktor.

Był synem Franciszka Gwiazdowskiego i Małgorzaty z domu Kontna; mężem Ireny z Golimowskich. Rodzice, pochodzący z okolic Borów Tucholskich, wyjechali do Niemiec w poszukiwaniu pracy; wrócili po 1918 i zamieszkali w Bydgoszczy, gdzie ojciec znalazł pracę w warsztatach Polskich Kolei Państwowych. W Bydgoszczy Gwiazdowski uczęszczał do gimnazjum, równocześnie statystował i grał niewielkie role w sztukach dla dzieci w miejscowym Teatrze Polskim. Jego mentorem był Stanisław Dąbrowski, wówczas reżyser tego teatru, to on nakłonił Gwiazdowskiego do wyboru zawodu aktorskiego. W 1937–39 studiował na Wydziale Sztuki Aktorskiej Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej w Warszawie (w tym czasie zdał eksternistycznie maturę).

Po wybuchu drugiej wojny światowej został wywieziony na roboty przymusowe do Niemiec. Po wojnie całe życie związany był ze scenami Trójmiasta. W sezonie 1945/46 w Teatrze Miejskim Komedia w Gdyni, 8 grudnia 1945, debiutował w roli Frania (Szczęście Frania), zagrał też Albina (Śluby panieńskie), Jasia (Stara cegielnia). W sezonie 1946/47 występował w Teatrze Marynarki Wojennej w Gdyni, na przykład jako Feliks (Rozkoszna dziewczyna), Napoleon Bonaparte (Madame Sans-Gêne), w 1947/48 w Teatrze Aktorów w Sopocie. W sezonach 1948/49–1978/79 był aktorem Teatru Wybrzeże w Gdańsku; 1 września 1979 przeszedł na emeryturę.

W Teatrze Wybrzeże zagrał kilkadziesiąt ról; warto wymienić takie, jak: Nieśmiałowski (Klub kawalerów, 1948), Pustak (Fircyk w zalotach, 1951), Grisza (Barbarzyńcy, 1953), Chrypa (Tragedia optymistyczna, 1954), Puntila (Pan Puntila i jego sługa Matti, 1955), Sokrates (Obrona Ksantypy, 1957); Makduf (Makbet), Porfiry (Zbrodnia i kara) – 1958; Peachum (Opera za trzy grosze), Kit Carson (Zabawa jak nigdy) – 1960; Pan I, Dziadek, Średni Rozbitek (Strip-tease, Karol, Na pełnym morzu), Król Jan (Życie i śmierć króla Jana), Manuel (Historia o miłosiernej) – 1961; Regimentarz (Sen srebrny Salomei, 1962), Azdak (Kaukaskie kredowe koło), Falstaff (Henryk IV) – 1963; Anselmo (Komu bije dzwon), tytułowy Król IV, Gubernator (Śmierć gubernatora) – 1964; Romulus Augustus (Romulus Wielki, 1966), Bert (Śmiertelny taniec, 1967), On (Poczwórka, 1968), Ojciec (Kartoteka), Priamus i Jowisz (Świat zawikłany) – 1971; Fano (Pokój na godziny), Owidowicz (Porwanie Sabinek) – 1974; Anton (Okapi, 1976), Mile Pujliz (Przedstawienie „Hamleta” we wsi Głucha Dolna, 1978).

Krytycy z uznaniem przyjmowali jego grę, czego wyrazem były nagrody na Festiwalu Teatrów Polski Północnej w Toruniu dla następujących ról: Azdaka (V Festiwal w 1963), Falstaffa i Anselma (VI Festiwal w 1964), Onego (Poczwórka, X Festiwal w 1968), Priamusa i Jowisza (Świat zawikłany, XIV Festiwal w 1972).

Dwukrotnie obchodził jubileusze pracy artystycznej: 25-lecia w dniu 23 lutego 1970 – wystąpił we fragmentach ról z kilku sztuk i 40-lecia 5 marca 1983 w tytułowej roli Pana Damazego. Występował w spektaklach Teatru TV, najczęściej w rolach drugoplanowych. Brał udział w audycjach i słuchowiskach radiowych rozgłośni gdańskiej, współpracował z Teatrem przy Stoliku, prowadzonym przez Kazimierza Łastawieckiego. W latach 50. zagrał drugoplanowe role w kilku filmach: Kanał, Pętla, Nikodem Dyzma, Orzeł, Pociąg, później, do 1981 wystąpił jeszcze w kilkudziesięciu filmach, ale grał już tylko epizody.

Pan średniego wzrostu, o zaokrąglonej sylwetce, krótkich przyspieszonych krokach i okrągłej, łagodnej twarzy pyknika.

O oczach niezbyt dużych a «szybkich», reagujących ostro, charakterystycznie zmęczonych oczach pod ciężkimi powiekami. Głosem obdarzony ni szczególnie wielkim, ni przejmująco metalicznym – ale mocnym, chwilami chrapliwym, jakby brzęczącym, o dużej skali modulacyjnej

– charakteryzował go Andrzej Żurowski i dodawał, że to

typowy kameralista, aktor stanów intymnych, bez wielkiej inscenizacji,

a wśród wyznaczników jego aktorstwa za najistotniejsze uznał:

syntezę, umiar, funkcję ciszy i milczenia, oszczędność charakterystyki zewnętrznej, selekcję środków ekspresji.

W opinii krytyków, był jednym z najwybitniejszych aktorów gdańskiej sceny, wszechstronnie utalentowanym, o umiejętności kreślenia psychologicznego portretu postaci za pomocą kilku mocnych, realistycznych kresek.

Przełomową rolą w jego karierze był Puntila; w opisie Michała Misiornego:

ruchliwy jak figurynka, z łysiną, groteskowo wybrzuszoną w tyle czaszki i nadającą jego głowie trochę niesamowite, patologiczne piętno. Ten Puntila posiadał dwie konwencje językowe, dwa różne kody intonacyjne, wyrażające różne stany osobowości, ostro skontrastowane a jednocześnie przylegające do zewnętrznych cech groteskowej postaci. Publiczność Wybrzeża po raz pierwszy zobaczyła tego rodzaju grę, tego rodzaju propozycję stosunku do roli.

Dzięki tej roli „zbliżył się do czołówki aktorstwa polskiego”, a

publiczność Trójmiasta, po raz pierwszy od czasów Galla, zetknęła się ze zjawiskiem poetyckiej groteski. [...] Ogarnął rolę pełną wewnętrznych sprzeczności, umiał rozłożyć światła

i cienie, słabość i siłę, był rozmyty i pomysłowy w aktorskim detalu, harmonijny i jednolity w całości.

Rozkwit talentu Gwiazdowskiego przypadł na lata dyrekcji artystycznej Zygmunta Hübnera i Jerzego Golińskiego. W zmaganiach z nowym, nierealistycznym repertuarem i różnorodnymi rolami, które mu powierzano, a które wymagały nowoczesnego aktorstwa, wypracował metodę lapidarnego przedstawiania postaci za pomocą kilku znaczących rysów.

Tacy właśnie lapidarni w modelunku, są jego bohaterowie

z jednoaktówek Mrożka, tak został zbudowany Peachum z Opery za trzy grosze – na pozór dobroduszny, skrzętnie kryjący podłość i przebiegłość, odsłaniający karty nagle, w jednej scenie 

(Żurowski).

W ten sposób w Kaukaskim kredowym kole „kształtował Azdaka jakby ponad postacią, w symbol ludowej dobroci i sprytu”, w roli Regimentarza grał

nie tyle polskiego szlachciurę, ile określony model

sarmatyzmu – typ raczej niż postać 

(Żurowski).

Tę właściwość aktorstwa Gwiazdowskiego dostrzegano też u Porfirego, była to rola

kapitalna, nieomylnie wystudiowana, trzymająca na sobie cały ciężar dyskursywnych partii dramatu, w których trzeba było pokonać Raskolnikowa 

(Andrzej Władysław Kral).

Dużo uznania przyniósł mu Falstaff; zagrał sceptycznego filozofa skrytego pod maską błazna. Przyciągał też uwagę widzów koncentracją środków aktorskich.

Nie biegał już, jeszcze bardziej powściągał gest, stawał twarzą do widowni i tylko mówił, a cała wartość znaczeniowa wypowiedzi tkwiła w niezmiernie bogatych, zróżnicowanych intonacjach

i w znieruchomiałej w wyrazie zdziwienia i sceptycyzmu twarzy 

(Misiorny).

Sędziwość i korpulencję, nieodzowne dla figury Grubego Jasia, osiągał wprawdzie trochę na siłę, ale poza tym stwarzał wizerunek żywy, pełen werwy komicznej, sugestywnie przekazujący wszystkie nieprawdopodobne, a jednak prawdziwe, rysy tego legendarnego łgarza i tchórza

(Leonia Jabłonkówna).

W roli Anselma, dyskretne aktorstwo Gwiazdowskiego odpowiadało powściągliwemu stylowi Hemingwaya – dobry, serdeczny,

o charakterystycznej sylwetce, przy mglonej tonacji głosu, pozbawiający się świadomie efektów jaskrawej charakterystyczności 

(Zygmunt Greń).

Równie oszczędne środki wyrazu zastosował w znakomicie poprowadzonej roli Berta,

o łagodnym, dobrotliwym wyrazie twarzy i ciepłym, spokojnym głosie, sprawiał wrażenie światowca o nienagannych manierach 

(Hanna Dyktyńska),

był kontrastem kapitana Edgara. Był aktorem

wysokiej klasy i znakomitego, rzetelnego warsztatu 

(Wojciech Natanson).

Tabl. 12.

Bibliografia

Almanach 1983/84; Almanach sceny bydg. 1920–90; Boy: Pisma t. 28; Formanowicz; Gdańsk teatralny (il.); Gdańskie teatry osobne; Pół wieku T. Wybrzeże (H. Dyktyńska; il.); Szczepkowska: 20 lat t. na Wybrzeżu; T. Wybrzeże 1946–76 (M. Misiorny, cyt.; il.); T. Wybrzeże 1981–86 (il.); A. Wirth: Siedem prób. Szkice krytyczne, Warszawa 1962 s. 79; A. Żurowski: Ludzie w reflektorach, Warszawa 1982 (cyt.); Ekran 1965 nr 38 (il.); Gdański Rocz. Kult. t. 3: 1966 (M. Misiorny), t. 10: 1987 (M. Tarnawska, E. Moskalówna); Pam. Teatr. 1995 z. 1–2 s. 58; Teatr 1959 nr 8 (A.W. Kral), 1963 nr 19 (L. Jabłonkówna), 1964 nr 15 (Z. Greń), 1965 nr 19 (W. Natanson), 1976 nr 2 (A. Żurowski; il.), 1985 nr 5 (W. Nowicki; il.); Akta (fot.), ZASP; Programy i wycinki prasowe, IS PAN (m.in. „Pan Damazy” Gdańsk 1983, sylwetka G.; il. oraz program XXIX FTPP w Toruniu, Toruń 1987; il.); Akt zgonu nr 2200/1983, Arch. USC Gdynia; Almanach 1944–59; www.filmpolski.pl 

Ikonografia

M. Wlazłowska-Epstein: G. w kostiumie do roli Krzysztofa Dudgeona (Uczeń diabła), oł., 1950 – MNGdańsk; Fot. – IS PAN, ITWarszawa, MNGdańsk, NAC. 

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Tadeusz Gwiazdowski, właśc. Antoni G. (11 X 1918 Hamborn n. Renem - 12 XII 1983 Gdynia), aktor. Od 1920 mieszkał w Bydgosz­czy, w l. szkolnych statystował w miejsco­wym T. Polskim i grał niewielkie role w przedstawieniach dla dzieci. W sez. 1936/37 należał do zespołu aktorskiego tego t. Pierw­szą, większą rolą był Sekretarz ("Wielki czło­wiek do małych interesów" Fredry). Przygo­towany z teorii przez Stanisława Dąbrow­skiego, w 1937 rozpoczął studia na wydz. aktorskim PTST w Warszawie. W czasie II woj­ny świat, został wywieziony na roboty do Niemiec. W sez. 1945/46 występował w T. Miejskim Komedia w Gdyni, w sez. 1946/ /47 w T. Dramatycznym Marynarki Wojen­nej, potem pn. T. Aktorów Woj. Gdańskie­go. Od 1948 związany był z T. Wybrzeże w Gdańsku. Tu pierwszą jego rolą był Nieśmiałowski ("Klub kawalerów" Bałuckiego). W trakcie sez. 1954/55 przeszedł do zespołu T. Domu Wojska Polskiego w Warszawie, ale jeszcze przed upływem sezonu wrócił do Gdańska. Odtąd do 1979 (emerytura) był akto­rem T. Wybrzeże. Role: Puntila ("Pan Puntila i jego sługa Maiti" Brechta), Chrypa ("Tra­gedia optymistyczna" Wiszniewskiego), Por­firy ("Zbrodnia i kara" wg Dostojewskiego), Peachum ("Opera za trzy grosze" Brechta), Gospodarz ("Wesele" Wyspiańskiego), Azdak ("Kaukaskie kredowe koło" Brechta), Romulus ("Romulus Wielki" Dürrenmatta), Gubernator ("Śmierć gubernatora" Kruczkowskiego), Ma­ciej Grzyb ("Awans" Redlińskiego), Kit Carson ("Zabawa jak nigdy" Saroyana). 23 III 70 we fragm. czterech ról w siedzibie Gdańskie­go Tow. Przyjaciół Sztuki obchodził 25-lecie pracy scen. 5 III 83 jub. 40-lecia pracy grając Damazego ("Pan Damazy" Blizińskiego). Był również cenionym aktorem filmowym. Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1983/84. Tom XXV. Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe - Warszawa 1987.