Osoby

GRUSZECKA Helena, właściwie Helena Birnbaum, primo voto Krasnowiecka, secundo voto Detke (20 lipca 1901 Częstochowa – 5 sierpnia 1982 Warszawa),

aktorka, reżyserka. 

Była córką Abrahama Bera Birnbauma, kompozytora, dyrygenta oraz kantora, i Eleonory z Frenklów; siostrą Stelli Piotrowskiej, śpiewaczki i profesor muzyki w Konserwatorium w Kijowie oraz Róży van Felix, śpiewaczki. Pierwszym jej mężem był krótko aktor Władysław Krasnowiecki, trzecim malarz i kartograf Wiktor Detke (zginął w powstaniu warszawskim). Jej siostrzeniec, Jerzy Pomianowski (1921–2016), był m.in. krytykiem teatralnym oraz kierownikiem literackim Teatru Narodowego w Warszawie. Szkołę średnią ukończyła w Łodzi i według własnej relacji, w sezonie 1921/22 rozpoczęła występy w łódzkim Teatrze Miejskim, a jej pierwsze role to m.in. Niewierna żona (Bolesław Śmiały) i Natasza (Na dnie). W 1922 zdała egzamin aktorski Związku Artystów Scen Polskich. 

W sezonie 1922/23 grała w Teatrze Polskim i Teatrze im. Syrokomli w Wilnie, w 1923/24 w Teatrze Miejskim w Lublinie, m.in. Mańkę (Pan Damazy), w 1924/25 i 1925/26 prawdopodobnie w Wilnie, a w 1926/27 w Zespole Reduty w Wilnie i objeździe, np. Izę (Żeglarz). W sezonie 1927/28 występowała w Teatrze Nowości w Warszawie, a w 1928/29 (według własnej relacji) w Teatrze Nowym w Poznaniu, w 1929/30 w Teatrze Miejskim w Lublinie i w Teatrze Jaskółka w Warszawie, gdzie reżyserowała bajkę Za siedmioma górami (premiera w marcu 1930). Od 1930 grała w Warszawie: w sezonie 1930/31 w teatrze Uśmiech Warszawy, w 1932/33 w Teatrze Kameralnym, np. Redutkinę (Człowiek z teką), Panią Bachelet (Handlarze sławy), w 1933/34 w Zespole Reduty (w Milczącej sile), w 1934/35 w Teatrze Aktora role Lizy (Chicago) i Madame (Plac Paryski 13). Od 1934 do 1938 była aktorką Teatru Ateneum, jej role to: Hortensja (Typ A), Panna Eulalia (Marcowy kawaler), Katarzyna (Trójka hultajska), Arina Pantelejmowna (Ożenek), Żelazna (Panna Maliczewska), Berta (Szóste piętro). W sezonie 1938/39 grała w Teatrze Buffo, np. Ernestynę (Porwanie Sabinek, u boku Józefa Węgrzyna). 

Po wybuchu II wojny światowej mieszkała początkowo w Warszawie, aresztowana w ulicznej łapance, została wykupiona przez męża; ukrywała się w szpitalu dla umysłowo chorych w Tworkach koło Warszawy. 

Na scenę wróciła już na początku 1945; należała do pierwszego zespołu Teatru m.st. Warszawy i w marcu 1945 wystąpiła w roli Pani Dobrójskiej (Śluby panieńskie), a w kwietniu tego roku jako Lipowska (Szczęście Frania). Później też stale występowała w Warszawie. W sezonach 1945/46–1947/48 grała w Miejskich Teatrach Dramatycznych: Helcię (Obcym wstęp wzbroniony), Katarzynę (Dom otwarty), Anielę (Damy i huzary), Panią Dudgeon (Uczeń diabła), Panią Gabrielę (R.H. Inżynier), w 1948–54 w Teatrze Ludowym: Maniefę (I koń się potknie), Szabłową (Późna miłość), Rukienie (Pieją koguty). Od 1954 do 1971 należała do zespołu Teatru Komedia (do stycznia 1957 Teatr Estrada); jej role to: Anna (Przygoda florencka, 1957), Matka (Jajko, 1958), Żegocina (Pan Damazy, 1959), Marta (Łowcy głów, 1961), Gracja (Człowiek, zwierzę i cnota, 1962), Pani Hopkins (My Fair Lady, 1965). Występowała też w roli Kapitana (Wieczór Trzech Króli) w Starej Prochowni (premiera 1 marca 1976), a w 1981 w roli Eugenii Koń (Pralnia) w Teatrze na Woli. 

Jej ulubioną, popisową rolą, była Ernestyna w Porwaniu Sabinek; grała ją w 1948 w Teatrze Nowym, w 1958 w Teatrze Komedia, a w sezonach 1949/50 i 1950/51 w Teatrach Dramatycznych w Częstochowie; sztukę tę reżyserowała w sezonie 1954/55 w Teatrze im. Węgierki w Białymstoku. W Warszawie reżyserowała też: Pomocnicę domową i Subretkę (Teatr Mały, 1946), Człowieka, który szukał śmierci (1947), R.H. Inżynier (Teatr Ludowy, 1956), Królową Śniegu (Teatr Ludowy, 1957), Czarodziejskie źródło (Teatr Komedia, 1958). 

Zagrała niewielkie role w kilkunastu spektaklach Teatru TV, np. Matkę (Skowronek, 1956; przedstawienie TV i „Po prostu”, w Sali Kongresowej w Warszawie). W 1958–78 wystąpiła w niewielkich rolach w kilkunastu filmach, np. w Kaloszach szczęścia, Lekarstwie na miłość, serialu telewizyjnym Wielka miłość Balzaka. W 1961 obchodziła jubileusz 40-lecia pracy artystycznej. 

Była popularną aktorką charakterystyczną, o wysokiej, masywnej postaci, ostrych rysach, ciemnych włosach i niskim charakterystycznym głosie. Pełna pasji, temperamentu i wrodzonego komizmu, po wojnie stworzyła na warszawskich scenach

barwną galerię pysznych, wyraziście nakreślonych postaci. Od pełnych pretensji damulek, takich jak Panna Aniela w Damach

i huzarach, do pyskatych gospodyń choćby w Przygodzie florenckiej 

(Zofia Sieradzka).

Często, samo jej wejście na scenę, jedno słowo lub gest, wywoływały brawa i śmiech publiczności. Nawet w niewielkich rolach potrafiła skupiać na sobie uwagę widza, np. jako gosposia Anna w Przygodzie florenckiej wzbogacała „prześmieszne sytuacje i dowcipny tekst swoją imponującą posturą” i „zbierała największe ze wszystkich brawa” (Jerzy Zagórski), potęgowała „szczery komizm granej postaci” (Karolina Beylin). W Jajku była

równie zabawna i kolorowa jako matka Magisa czy stróżka, jak

w roli rodzonej mojej ciotki,

wspominał Jerzy Pomianowski. Żegocinę grała

z właściwym sobie rozmachem, nie gardząc jaskrawymi środkami z pogranicza karykatury 

(Zofia Karczewska-Markiewicz),

w My Fair Lady

drobiazgowe epizody odtwarzała przy huraganowym śmiechu 

(Karolina Beylin).

Prywatnie słynęła ze świetnego dowcipu i według Jerzego Pomianowskiego odgrywała znaczącą rolę w życiu towarzyskim środowiska artystycznego Warszawy. Tabl. III.

Bibliografia

Almanach 1981/82; Boy: Pisma t. 24–28; Górska-Damięcka: Kołakowski: Dramat radziecki; Krasiński: Teatr Jaracza; Krasiński: Warsz. sceny; Krak: T. w Lublinie 1918–39; Mrozińska: T. wśród ruin; Osiński: Pamięć Reduty; J. Pomianowski: Biegun magnetyczny. Wybór wrażeń s. 84; Sadowy: Teatr, plotki, aktorzy s. 10, 21; Sempoliński: Wielcy artyści; Simon: Spis przedstawień Reduty; Śmigielski: Reduta; Wierzyński: Wrażenia; Dz. Wil. 1923 nr 7; Ekran i Scena 1923 nr 6; Express Wiecz. 1957 nr 113 (K. Beylin), 1965 nr 225 (K. Beylin); Gaz. Wyb. 2009 (22 X; Duży Format nr 41; wywiad z J. Pomianowskim);  Głos Lub. 1923 nr 249; Kur. Pol. 1957 nr 13 (J. Zagórski); Kur. Warsz. 1930 nr 241, 271, 1932 nr 298, 1933 nr 35, 94, 128, 334, 1938 nr 272, 1939 nr 94; Polska Artyst. 1923/4; Scena Pol. 1922 z. 8–10,1923 z. 1–3; Stolica 1961 nr 14–15 (il.); Świat 1959 nr 43 (Z. Sieradzka; il.); Teatr 1937 nr 1, 1938 nr 1–2, 1939 nr 4–5; Tyg. Ilustr. 1934 nr 48 (il.), 1937 nr 44 (il.), 1938 nr 8 (il.); Wiad. Redutowe 1933 nr 2–4; Życie Warsz. 1959 nr 17 (Z. Karczewska-Markiewicz), 1982 nr 175; Afisze i programy, IS PAN, MTWarszawa; Akta (fot.). ZASP; Almanach 1944–59; Inf. Jerzego Pomianowskiego i Raisy Sadowskiej. 

Ikonografia

W. Detke: Portret, olej, płótno, lata 30. i portret G. z piłką, olej – własność pryw. Berlin; Jotes (J. Szwajcer): Portret, karyk., rys., ok. 1960 – MK Warszawa; J. Żebrowski: G. jako Maniefa (I koń się potknie), repr. Express Wiecz. 1953 nr 36 i G. jako Szabłowa (Późna miłość), karyk., rys., repr. Express Wiecz. 1954 nr 149; Fot. – Bibl. Nar., IS PAN, ITWarszawa, MTWarszawa, NAC.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.

Biogram w Almanachu Sceny Polskiej

Helena Gruszecka - Detke, także Krasnowiecka, Birnbaum (20 VII 1901 Częstochowa - 5 VIII 1982 Warszawa), aktorka. Po ukończeniu szkoły średniej w Łodzi debiutowała w miejscowym t. w sez. 1920/21. W l. 1921-27 występowała w T. Polskim i T. Reduta w Wilnie. W 1922 zdała aktorski egzamin ZASPu. W l. 1927-28 grała w Warszawie, m.in. w T. Nowości i w t. Sensacji, następnie w T. Nowym w Poznaniu, a w sez. 1929/30 w T. Miejskim w Lublinie. W l. trzydziestych była aktorką scen warsz., m.in. jesienią 1930 występowała w t. Uśmiech Warszawy, w sez. 1932/33 w T. Kameralnym (gościnnie w T. Polskim w Poznaniu), w sez. 1933/34 w Instytucie Reduty, w l. 1934-38 w T. Ateneum i T. Aktora, w sez. 1938-39 w T. Buffo. Również po II wojnie świat, grała w Warszawie: w T. miasta st. Warszawy (1944), Miejskich T. Dramatycznych (1945-48), T. Ludowym (1948-54), T. Estrady potem pn. Komedia (1954-71). Grała m.in. Marię Pamfiłowną ("Człowiek z teką" Fajki), Pieczorkinę ("Trzy pary jedwabnych pończoch" Romanowa), Hortensję ("Typ A" Morozowicz-Szczepkowskiej), Eulalię ("Marcowy kawaler" Blizińskiego), Arinę Pantelejmonowną ("Ożenek" Gogola), Żelazną ("Panna Maliczewska" Zapolskiej), w okresie powojennym Dobrójską ("Śluby panieńskie" Fredry), Lipowską ("Szczęście Frania" Perzyńskiego), Panią Hopkins ("My fair lady" Loevego), Julię ("Kłamczucha" Hennequina). Sporadycznie reżyserowała, m.in. "Człowieka, który szukał śmierci" Eftimiu (Miejskie T. Dram. 1947), "Inżyniera" R.H. Winawera (T. Ludowy, 1956). Źródło: Almanach Sceny Polskiej 1981/1982