Wirgiliusz Gryń
GRYŃ Wirgiliusz (29 czerwca 1928 Mydlice koło Będzina – 3 września 1986 Warszawa),
aktor.
Był synem Wacława Grynia i Antoniny z Pawłowskich; mężem Elżbiety z Janczyszynów. Zainteresowanie teatrem wyniósł z domu, przed II wojną światową jego rodzice brali udział w amatorskich przedstawieniach. W czasie okupacji niemieckiej, w wieku 13. lat wywieziony został na roboty do Niemiec.
Po wojnie, w 1947–49 zarabiał jako statysta w Teatrze Zagłębia w Sosnowcu i Teatrze Śląskim w Katowicach. Służbę wojskową odbywał w Korpusie Bezpieczeństwa Wewnętrznego, w Bieszczadach walczył z oddziałami Ukraińskiej Powstańczej Armii. W 1949–51 należał do Zespołu Pieśni i Tańca Centralnego Domu Oficera Korpusu Bezpieczeństwa w Warszawie, ukończył Szkołę dla Instruktorów Teatrów Niezawodowych. Po demobilizacji pracował jako instruktor w Domu Kultury w Wałbrzychu, skąd (dzięki Antoniemu Biliczakowi) trafił do Teatru Dolnośląskiego w Jeleniej Górze. Brał prywatne lekcje gry aktorskiej. W sezonach 1952/53–1954/55 występował w tym teatrze, m.in. jako: Poiret (Pociąg do Marsylii), Andrzej Bartczak (Chwasty); w 1955/56 i 1956/57 grał w Teatrze im. Bogusławskiego w Kaliszu, np. Majora (Damy i huzary) i w Teatrze Ziemi Krakowskiej w Tarnowie. W 1958 zdał eksternistyczny egzamin aktorski.
Od 1 czerwca 1958 do 28 lutego 1959 grał w Bałtyckim Teatrze Dramatycznym w Koszalinie i Słupsku: Majora (Fantazy), tytułowego Przemysława II, w 1959–62 w Teatrze im. Fredry w Gnieźnie: Peryklesa (Perykles, książę Tyru), Serdiuka (Irkucka historia), w 1962–64 w Teatrze Ziemi Lubuskiej w Zielonej Górze, np.: Jana (Niepokój przed podróżą), Karmazyna (Wyzwolenie), Jusowa (Intratna posada), Hieronima (Pierwszy dzień wolności). W 1964–75 występował w Teatrze Polskim i Teatrze Nowym w Poznaniu, m.in. w rolach: Szadrina (Człowiek z karabinem, 1964), tytułowego Horsztyńskiego, Marchołta (Marchołt gruby a sprośny) – 1965; Agamemnona (Achilleis), Ojca (Przedwiośnie) – 1968; Majora (Fantazy, 1969), Grzegorza (Kordian, 1971), Johna Proctora (Czarownice z Salem), Cześnika (Zemsta) – 1972; Kostylewa (Na dnie, 1974). Od sezonu 1975/76 do końca życia był aktorem Teatru im. Jaracza w Łodzi, gdzie wystąpił m.in. jako: Galgut (Szkoła błaznów, 1976), Kelim Ababij (Największa świętość, 1977), Onucy (Krawiec, 1979), Liapkin-Tiapkin (Rewizor, 1980), Thomas Haerne (Jednorożec z gwiazd, 1982), Pułkownik (Ozimina, 1983), Szymon Pietruszka Stary (Kamień na kamieniu, 1984), Nadzorca (Proces, 1986). Grał w przedstawieniach Teatru TV, np. w latach 80.: Willie’ego (Palacz zwłok), Samsona (Oskarżyciel publiczny), Chrisa (Anna Christie), Jeremiasza (Nieboszczyk pan Pic).
Wysoki, postawny, o pospolitych rysach twarzy i niskim, donośnym głosie, który był w jego karierze ważnym atrybutem, wyróżniał się też doskonałą dykcją, swobodą sceniczną. Aktorstwo Grynia było emocjonalne, bezpośrednie, postaci rysował grubą kreską. W repertuarze, zarówno klasycznym, jak i współczesnym, stworzył wiele silnych, przekonywających postaci, które często dominowały na scenie. Takim był np. Przemysław II o
potężnym, męskim głosie, mocnym geście i przekonywającym tonie aktorskiej retoryki
(Michał Misiorny),
potem Perykles Książę Tyru
jakby bajkowy, wspaniały w swej męskości heros
z zamierzchłych czasów,
a zarazem
przekonywający w wyrażaniu uczuć nieszczęśliwy ojciec
i mąż
(J. Piechocki).
Jednym z największych jego osiągnięć aktorskich był Horsztyński, którego zagrał w Poznaniu, gdzie jego talent rozwinął się najciekawiej. Przedstawił postać subtelnymi środkami
ze szlachetną prostotą, wewnętrznym spokojem, umiarem. Uciekał od patosu, od ekspresji, od szerokiego gestu. Dał sylwetkę aktorsko skończoną, głęboko wzruszającą
(Olgierd Błażewicz).
W roli Marchołta zwrócił uwagę swobodną grą i wspaniałym głosem. Sukces odniósł w roli Ababija, operował oszczędnymi środkami wyrazu i potraktował tę postać uniwersalnie,
niczego jednak nie tracąc z jej konkretności i realności
(Jerzy Fiedosiejew);
według Henryka Pawlaka było to jego
wielkie osiągnięcie aktorskie, [...] jakieś wewnętrzne ciepło
i skupienie, absolutne wyczucie wagi słowa i gestu, dyskretny umiar, poczucie humoru tworzyły na scenie fascynującą sylwetkę ludzką.
W jednej z ostatnich ról Starego Szymka Pietruszki
potrafił znaleźć środki, by wyrazić hardą, upartą mądrość płynącą z doświadczenia,
w ostatnim akcie,
jego twarda, zaciśnięta twarz bez cienia uśmiechu, jego niski, mocny głos, jego ton – refleksyjny, ale pozbawiony wszelkiego sentymentalizmu, jego pochylona na laskach sylwetka znikająca na scenicznej drodze – ten wizerunek zostaje w pamięci widzom łódzkiej inscenizacji,
pisał Jacek Sieradzki.
Popularność przyniosły mu role w filmach, grał w nich najczęściej bohaterów ludowych, chłopów, wojskowych. Autentyczności tym rolom przydawały jego własne przekonania i zaangażowanie polityczne po stronie panującego ustroju (w latach 80. był członkiem Narodowej Rady Kultury). W 1963–96 wystąpił w około 90. filmach, najważniejsze z nich to: Klucznik i Boldyn, w obu grał główne role; Pastorale heroica (nagroda na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Moskwie w 1983); grał też w serialach telewizyjnych, np. w latach 80. w Domu, Balladzie o Januszku, Panu na Żuławach.
Bibliografia
Almanach 1986/87; XX lat sceny gnieźnieńskiej (il.); XX-lecie T. w Zielonej Górze 1951–71 (il.); Hist. filmu t. 5, 6 (il.); Kaszyński: Teatralia; T. Nowy w Poznaniu 1923–73 (il.); T. w Jeleniej Górze; Ekran 1985 nr 38 (il.); Express Ilustr. 1977 nr 258 (J. Fiedosiejew); Film 1980 nr 28 (il.); Gaz. Pozn. 1965 nr 89 (Sz. Gąssowski), 1972 nr 122 (R. Danecki); Głos Rob. 1977 nr 259 (H. Pawlak); Głos Wielk. 1965 nr 88 (O. Błażewicz); Ilustr. Kur. Pol. 1960 nr 130 (J. Piechocki); Trybuna Ludu 1986 nr 208 (M. Misiorny, cyt.); Twórczość 1985 nr 3 (J. Sieradzki); Akta (fot.), ZASP; Programy i wycinki prasowe, IS PAN; Almanach 1944–59; www.filmpolski.pl
Ikonografia
L. Kronic: Portret, pastel, tektura, 1984 – Muzeum Miasta Łodzi; S. Ibis-Gratkowski: Portret, karyk., rys., piórko, tusz – Muzeum Kinematografii Łódź; Fot. – IS PAN, ITWarszawa, NAC.
Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.
