Osoby

Reżyser i reformator teatralny, badacz sztuki aktorskiej, profesor antropologii teatralnej w Collège de France, jeden z największych artystów teatru XX w.

Był synem Mariana i Emilii z Kozłowskich. Z ojcem stracił kontakt we wrześniu 1939 roku. Wraz z matką i bratem, Kazimierzem spędził okres okupacji we wsi Nienadówka koło Rzeszowa. Po wojnie uczył się w liceum w Rzeszowie, a od 1950 w Krakowie; na rok przerwał naukę w związku z poważną chorobą nerek.

W latach 1951–1955 studiował aktorstwo w PWST w Krakowie. W sierpniu 1955 wyjechał do Moskwy na studia reżyserskie w Państwowym Instytucie Sztuki Teatralnej (Gosudarstwiennyj Institut Tieatralnogo Iskusstwa, GITIS) pod kierunkiem Jurija Zawadskiego. Przerwał je w kwietniu 1956, wyjeżdżając do Turkmenii na leczenie choroby nerek. Po powrocie od października 1956 rozpoczął studia reżyserskie w krakowskiej PWST (ukończone w 1960). Równolegle na przełomie lat 1956–1957 był aktywnym działaczem antystalinowskiego ruchu młodzieżowego.

Debiutował jako reżyser w Starym Teatrze w Krakowie (Krzesła Eugène’a Ionesco, 29 czerwca 1957), gdzie następnie reżyserował Bogów deszczu według dramatu Rodzina pechowców Jerzego Krzysztonia (4 lipca 1958) oraz Wujaszka Wanię Antona Czechowa (14 marca 1959). Równolegle współpracował jako reżyser słuchowisk z Polskim Radio w Krakowie.

Od jesieni 1959 objął wraz z Ludwikiem Flaszenem kierownictwo Teatru 13 Rzędów w Opolu, gdzie wcześniej wystawił Pechowców – drugą wersję dramatu Krzysztonia (8 listopada 1958). Poza Faustem Johanna Wolfganga Goethego zrealizowanym w Teatrze Polskim w Poznaniu (13 kwietnia 1960), wszystkie swoje przedstawienia przygotowuje odtąd w tym teatrze, który od 1962 działał jako Teatr Laboratorium 13 Rzędów, a w 1965 został przeniesiony do Wrocławia, gdzie przyjął nazwę Instytut Badania Metody Aktorskiej – Teatr Laboratorium (później skróconą do Instytut Aktora – Teatr Laboratorium).

W Opolu Grotowski stworzył eksperymentalny teatr studyjny, którego celem miała być intensywna praca nad poszukiwaniem metod całościowego i organicznego rozwoju psychofizycznego wiodącego do osiągnięcia pełni aktorskich i ludzkich możliwości, a także głęboka przebudowa sztuki teatru jako spotkania aktorów i widzów osiągającego intensywność i skuteczność podobną do rytualnej, ale poza kontekstem religijnym. Etapy tych poszukiwań wyznaczały kolejne spektakle reżyserowane przez Grotowskiego, powstałe do scenariuszy tworzonych przez niego na podstawie wybranych tekstów literackich. W pierwszym okresie były to: Orfeusz wg Jeana Cocteau (8 października 1959), Kain wg George'a Gordona Byrona (30 stycznia 1960), Misterium-Buffo wg Włodzimierza Majakowskiego (31 lipca 1960) i Siankuntala według Kalidasy (13 grudnia 1960); od tego ostatniego spektaklu rozpoczęła się współpraca Grotowskiego z architektem Jerzym Gurawskim. Następnie Grotowski podjął próby mierzenia się z tradycją polskiego teatru romantycznego, inscenizując Dziady według Adama Mickiewicza (18 czerwca 1961), Kordiana według Juliusza Słowackiego (14 lutego 1962) oraz Akropolis według Stanisława Wyspiańskiego (10 października 1962). Ten ostatni spektakl był pierwszą realizacją idei teatru ubogiego wypracowanej stopniowo w trakcie przygotowywania kolejnych przedstawień.

W następnym czasie Grotowski koncentrował się nad psychofizyczną techniką aktorską, podejmując próby powołania aktu całkowitego, początkowo we współpracy ze Zbigniewem Cynkutisem w trakcie prób do Tragicznych dziejów doktora Fausta według dramatu Christophera Marlowe (23 kwietnia 1963), a następnie z Ryszardem Cieślakiem przy powstawaniu jego kreacji w roli tytułowej w Księciu Niezłomnym według parafrazy dramatu Pedra Calderona de la Barki autorstwa Słowackiego (20 kwietnia 1965). W tym czasie przygotował też przedstawienie według Studium o Hamlecie Wyspiańskiego (17 marca 1964), będące radykalną diagnozą polskiego życia społecznego, a zarazem efektem nowych metod pracy zespołowej. Pracując nad tymi spektaklami Grotowski połączył swe wcześniejsze role artystyczne (adaptatora tekstu, inscenizatora, reżysera) z rolą przewodnika wspomagającego aktora w procesie samoeksploracji. W odniesieniu do całego zespołu ten sposób pracy zastosował w pełni w trakcie kilkuletnich poszukiwań, których efektem był ostatni wyreżyserowany przez niego spektakl Apocalypisis cum figuris (11 lutego 1969).

Międzynarodowe uznanie, z jakim spotkały się trzy ostatnie dzieła teatralne Teatru Laboratorium i Grotowskiego, sprawiło, że stał się on jedną z najważniejszych postaci światowego teatru, a jego książka Towards the Poor Theatre (1968) zyskała rangę jednej najważniejszych publikacji teatralnych drugiej połowy stulecia.

U szczytu sławy, w grudniu 1970 Grotowski podjął decyzję o rezygnacji z dalszej twórczości teatralnej i ogłosił program pracy nad przygotowanymi doświadczeniami międzyludzkim, które początkowo określał terminem „Święto”. Od 1971 wraz z wyselekcjonowaną grupą młodych współpracowników oraz kilkoma dawnym członkami zespołu (m.in. R. Cieślak) rozpoczął w Brzezince k. Oleśnicy prace nazwane parateatrem, których efekty zostały zaprezentowane obserwatorom po raz pierwszy w czerwcu 1973 w ramach tzw. Special Project.

Kolejne próby „otwarcia” doświadczeń parateatralnych (m.in. Uniwersytet Poszukiwań Teatru Narodów we Wrocławiu, 1975) nie przyniosły jednak według Grotowskiego oczekiwanych rezultatów i od roku 1976, nie likwidując innych form działalności Teatru Laboratorium, rozpoczął indywidualne poszukiwania badawczo-artystyczne nad tradycjami rytualnymi w ramach przedsięwzięcia nazwanego później Teatr Źródeł. Realizacja projektu została zahamowana przez wydarzenia polityczne w Polsce na początku lat 80.

W sierpniu 1982 Grotowski opuścił Polskę, udając się przez Włochy i Haiti do USA, gdzie realizował projekt o nazwie Dramat Obiektywny. Był on kontynuacją Teatru Źródeł dostosowaną do wymogów uniwersytetu w Irvine, którego profesorem Grotowski został w 1983.

Z dniem 31 sierpnia 1984 Teatr Laboratorium we Wrocławiu został z inicjatywy zespołu oficjalnie rozwiązany.

W 1985 Grotowski przeniósł się do Pontedery we Włoszech, gdzie założył Workcenter of Jerzy Grotowski. W ośrodku tym, wraz z grupą stażystów pochodzących z różnych stron świata, a także niewielkim gronem stałych współpracowników (zwłaszcza Thomas Richards i Mario Biagini) kontynuował pracę nad dziełem performatywnym nazwanym Akcją. Począwszy od końca lat 80. stopniowo udostępniał swoje dokonania osobom z zewnątrz, prezentując Akcję w Pontederze i poza siedzibą Centro (m.in. w Polsce w 1997). W 1997 został mianowany profesorem antropologii teatralnej w Collège de France i rozpoczął tam regularne wykłady.

Zmarł w Pontederze 14 stycznia 1999.

Jego dzieło kontynuują m.in. Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards w Pontederze i Instytut im. Jerzego Grotowskiego we Wrocławiu. Pisane przez całe życie ważne i cenne autokomentarze artysty zostały w roku 2012 opublikowane w tomie Teksty zebrane.

Dariusz Kosiński

11 sierpnia - Jerzy Grotowski by Instytut Teatralny on Mixcloud

Biogram w SBTP

GROTOWSKI Jerzy (11 sierpnia 1933 Rzeszów – 14 stycznia 1999 Pontedera, Włochy),

reżyser, dyrektor teatru. 

Syn Mariana Grotowskiego i Emilii z Kozłowskich; młodszy brat Kazimierza Grotowskiego, profesora fizyki jądrowej na Uniwersytecie Jagiellońskim w Krakowie, członka Polskiej Akademii Umiejętności. Ojciec, były legionista, inżynier leśnik, pasjonat malarstwa i rzeźby, po klęsce wrześniowej 1939 został internowany na Węgrzech, skąd przedostał się do Wielkiej Brytanii, a w 1949 wyemigrował do Argentyny. Po kilku latach przeniósł się do Paragwaju, gdzie zmarł w 1968. Po wyjeździe z Polski nie spotkał się już z rodziną. Synów wychowywała matka, z zawodu nauczycielka. Okupację niemiecką przeżyli w podrzeszowskiej wsi Nienadówka, gdzie jesienią 1940 matka podjęła pracę w szkole, by w 1944 przenieść się na krótko do wsi Załęże. Po wojnie rodzina zamieszkała w Rzeszowie, tu w 1945 Grotowski rozpoczął naukę w I Państwowym Liceum im. Stanisława Konarskiego. Po przeprowadzce w 1950 do Krakowa, kontynuował naukę w V Liceum Ogólnokształcącym, w którym w 1951 zdał maturę. 

W tym samym roku został warunkowo przyjęty na Wydział Aktorski krakowskiej Państwowej Wyższej Szkoły Aktorskiej. Na drugim roku studiów został przewodniczącym Studenckiego Koła Naukowego, które stało się dlań, jak określił Zbigniew Osiński, „pierwszym laboratorium teatralnym”. W tym czasie dzięki pomocy F. Tokarza, jezuity, znawcy sanskrytu i filozofii orientalnych, pogłębiał swoje zainteresowania kulturą i mądrością Wschodu. Po uzyskaniu dyplomu aktorskiego w 1955, otrzymał skierowanie do pracy w krakowskim Starym Teatrze. Wyjechał jednak na studia reżyserskie do Gosudarstwiennyjnego Institutu Teatralnowo Isskustwa w Moskwie, gdzie przebywał od końca sierpnia 1955 do końca marca 1956. W kwietniu 1956, z powodów zdrowotnych, wyruszył do Azji Centralnej. Po powrocie do Moskwy z dwumiesięcznej podróży, zdał egzamin reżyserski. Wrócił do Polski i jako członek Związku Młodzieży Polskiej i Polskiej Zjednoczonej Partii Robotniczej zaangażował się po stronie reformatorskiej w wydarzenia polityczne 1956, znalazł się m.in. w składzie Tymczasowego Komitetu Centralnego Związku Młodzieży Socjalistycznej, a potem w jego Sekretariacie (zrezygnował z tej funkcji pod koniec stycznia 1957). W marcu tego roku wziął udział w założeniu Politycznego Ośrodka Lewicy Akademickiej Związku Młodzieży Socjalistycznej. W 1957 po raz pierwszy wyjechał do Francji, gdzie uczestniczył w dorocznym Międzynarodowym Spotkaniu Młodzieży w Awinionie.

W roku akademickim 1956/57 został przyjęty na I rok studiów reżyserskich w krakowskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej. Pełnił obowiązki asystenta, m.in. przy Antygonie Anouilha (scena Teatru Poezji, 1957, scenografia Tadeusza Kantora) oraz Jaki piękny dzień (Teatr Kameralny, 1958, scenografia Józefa Szajny). Zadebiutował jako reżyser Krzesłami, które przygotował z Aleksandrą Mianowską (premiera 29 czerwca 1957 w krakowskim Teatrze Poezji). W czerwcu 1958 reżyserował spektakl dyplomowy IV roku Wydziału Aktorskiego Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej Kobieta jest diabłem. W tym samym roku w Teatrze Polskiego Radia zrealizował słuchowisko według Siakuntali, wyróżnione w dorocznym konkursie twórczości telewizyjnej i radiowej. Później przygotował dla teatru radiowego Kaukaskie koło według legendy chińskiej (1959) i Nagardżunę według opowieści tybetańskich (1960). W siedzibie krakowskiego Teatru 38 wygłosił dwie serie wykładów: O podstawach filozofii hinduskiej (1957–58) i Filozoficzna myśl orientalna (1958). Latem 1958 wziął udział w seminarium teatralnym Emila Buriana w Pradze i Karlovych Varach. W dniu 4 lipca 1958 odbyła się w Teatrze Kameralnym premiera jego autorskiej wersji Rodziny pechowców pod tytułem Bogowie deszczu. Do sztuki tej wrócił w opolskim Teatrze 13 Rzędów (1958; pod tytułem Pechowcy). Na przełomie 1958 i 1959 wyjechał do Szwajcarii i Francji. W 1959 wystawił w krakowskim Teatrze Kameralnym Wujaszka Wanię. Swój program teatralno-ideowy przedstawił w pracy dyplomowej Między teatrem a postawą wobec rzeczywistości, stanowiącej podstawę teoretyczną dyplomu reżyserskiego, który uzyskał w 1960.

W związku z kryzysem artystycznym i finansowym Teatru 13 Rzędów w Opolu miejscowe władze zdecydowały się wiosną 1959 powierzyć mu stworzenie zespołu i od sezonu 1959/60 tę niewielką scenę poprowadził (jako kierownik artystyczny) wspólnie z Ludwikiem Flaszenem (kierownik literacki). Reżyserował Orfeusza Cocteau (1959), Kaina (1960) i Misterium-buffo (1960). W 1960 wystawił swój ostatni spektakl poza prowadzonym przez siebie zespołem – Fausta w poznańskim Teatrze Polskim. Kolejne przygotowane przez Grotowskiego spektakle w Teatrze 13 Rzędów to: Siakuntala (1960, pierwsza wspólna realizacja z architektem Jerzym Gurawskim), Dziady (1961) i Kordian (1962).

Eksperymentalny charakter sceny podkreślono zmianą nazwy teatru na Teatr Laboratorium 13 Rzędów (od 1 marca 1962). Wyreżyserował we współpracy z Szajną Akropolis; spektakl miał 5 wariantów (oficjalna premiera pierwszego odbyła się 10 października 1962, ostatniego 17 maja 1967) i stanowił realizację idei „teatru ubogiego”. Przed premierą Akropolis Grotowski udał się w trwającą miesiąc podróż do Chin. W „opolskim” okresie reżyserował też Tragiczne dzieje doktora Fausta (1963, rolę asystenta pełnił Eugenio Barba) i Studium o „Hamlecie” (1964).

W 1965 wraz z zespołem przeniósł się do Wrocławia, gdzie wystawił Księcia Niezłomnego, przestrzeń gry zaprojektował Gurawski (premiera 25 kwietnia 1965). Spektakl (grany w trzech kolejnych wariantach do 1970) przyniósł Grotowskiemu międzynarodową sławę, co nastąpiło w 1966 po pierwszym tournée zagranicznym teatru do Skandynawii, a zwłaszcza po sukcesach na X Festiwalu Teatru Narodów w Paryżu (na zaproszenie Jean-Louisa Barraulta) i Holland Festival w Amsterdamie. Wcześniej, na przełomie marca i kwietnia 1966, teatr przyjął znak Reduty Osterwy, a 1 września 1966 zmienił nazwę na Instytut Badań Metody Aktorskiej – Teatr Laboratorium. W 1966, na zaproszenie Petera Brooka, razem z Ryszardem Cieślakiem poprowadził staż dla aktorów w Royal Shakespeare Company. W 1967 przedstawiał swoje prace w Holandii, Belgii, Włoszech i Jugosławii. Na zaproszenie Richarda Schechnera Grotowski i Cieślak poprowadzili staż na Uniwersytecie Nowojorskim (1967). Ostatnie teatralne dzieło Grotowskiego – Apocalypsis cum figuris – stanowiło efekt długiego procesu, obejmującego m.in. zarzuconą próbę wystawienia Samuela Zborowskiego i realizację Ewangelii (jedyny pokaz 10 marca 1967). Apocalypsis, reżyserowana z Cieślakiem, zaprezentowana została po raz pierwszy 19 lipca 1968 we Wrocławiu na zamkniętym pokazie. Oficjalna premiera dzieła, które oparte zostało na cytatach z Biblii, Dostojewskiego, T.S. Eliota i Simone Weil, odbyła się 11 lutego 1969 i stanowiła punkt wyjścia do dalszej pracy zespołu, w którego skład wchodzili Elisabeth Albahaca, Ryszard Cieślak, Zbigniew Cynkutis, Antoni Jahołkowski, R. Miłecka, Zygmunt Molik i Stanisław Ścierski; przedstawienie ewoluowało przez cały czas prezentacji, aż do 1980, kiedy zagrano je po raz ostatni.

W 1968 ukazała się w Holstebro książka autorstwa Grotowskiego Towards a Poor Theatre pod redakcją Eugenio Barby; jesienią tego roku zespół udał się też na tournée do Wielkiej Brytanii, Meksyku (Olimpiada Kulturalna) i Francji. W kolejnych latach prezentował swe spektakle w Nowym Jorku, Libanie i Iranie (festiwal w Shiraz). W tym czasie sporo podróżował indywidualnie (do Indii, Kurdystanu, Kolumbii) i w 1970 ogłosił swoją decyzję o rozstaniu z teatrem i zaprzestaniu realizacji kolejnych przedstawień; jedynie Apocalypsis pokazywano nadal (np. podczas Olimpiady Kulturalnej w Monachium, 1972).

W tak zwanym okresie teatralnym Grotowski odrzucał bogactwo środków inscenizacyjnych i zależność teatru od literatury, kładąc nacisk na zasadniczy element wydarzenia teatralnego: zintensyfikowaną obecność aktorów i widzów we wspólnej przestrzeni – kształtowanej do każdego spektaklu na nowo. Pojmował teatr jako miejsce poszukiwania przez człowieka najgłębszej prawdy o swej jednostkowej i gatunkowej kondycji. Teatr był dla niego wehikułem mającym przenosić aktorów ku rzeczywistości „ponadpotocznej”. W tym ujęciu rola służyła aktorowi jako skalpel mający pomóc w dotarciu do głębszych warstw osobowości, widzowie tymczasem stawali się świadkami tego zabiegu. Jednocześnie teatr miał być pozbawionym udawania spotkaniem z sobą samym i z drugim człowiekiem.

W Teatrze Laboratorium Grotowski skupiał się na wielkich dziełach klasycznych, pełniących w świadomości zbiorowej rolę bliską mitycznym tekstom kultury. Jego bluźniercze i prowokacyjne inscenizacje, umiejscawiające akcję Kordiana w szpitalu dla obłąkanych, a Akropolis w oświęcimskim obozie zagłady, polegały na konfrontowaniu się z tymi mitami i dokonywaniu ich wiwisekcji. W swych spektaklach, razem z zespołem, odbył wędrówkę od koncepcji farsy-misterium, w której tajemnicę przenikać miał żywioł zabawy i niespodzianki, do misterium zgrozy i urzeczenia, stawiającego sobie za cel aktualizowanie doświadczenia sacrum. Zwieńczeniem tego procesu była Apocalypsis, w której twórcy na samych sobie poddawali próbie aktualność mitu Chrystusa. Pisał Konstanty Puzyna:

Niejasna fabuła Apocalypsis opowiada o powrocie Chrystusa.

O powrocie dziś, pomiędzy nas. Chrystusa kreuje dla draki pięć przypadkowo zebranych osób – czy fałszywego jednakże? Ów Chrystus przechodzi ponownie całą swoją Chrystusową drogę

i – przegrywa. Czy jednak przegrywa, czy to pewne?

Brook nazwał Grotowskiego „wyjątkowym”, uznając, iż

od czasów Stanisławskiego nikt na świecie nie badał

natury aktorstwa, jego znaczenia, jego procesów

duchowo-fizyczno-emocjonalnych tak dogłębnie i całkowicie,

jak Grotowski.

Teatr Laboratorium nie był teatrem w tradycyjnym sensie tego słowa, ale raczej instytutem zogniskowanym na badaniu sztuki teatralnej, a zwłaszcza sztuki aktora, który miał dążyć do wyeliminowania psychofizycznych blokad, a nie skupiać się na zdobywaniu umiejętności. Sam Grotowski nazywał to podejście «via negativa», uznając, że na tej „negatywnej” ścieżce człowiek może dokonać „aktu całkowitego”, o którym mówił:

Jest to akt ogołocenia, zdarcia codziennej maski, eksterioryzacji. Ale nie po to, aby «się pokazać», bo zamieniłoby się to

w ekshibicjonizm. Jest to poważny i uroczysty akt ujawnienia się. Aktor musi być gotów do całkowitej szczerości. Przypomina to krok w stronę szczytu, na jaki wspina się organizm aktora, gdzie łączą się świadomość i instynkt.

Przyjmuje się, iż fenomen ten zrealizowany został najpełniej w wyniku jego współpracy z Cieślakiem nad Księciem Niezłomnym.

W 1970 uznał, iż pojęcia takie jak „przedstawienie”, „teatr” czy „widz” są dlań martwe i poświęcił się poszukiwaniom w ramach tak zwanej kultury czynnej. Miały one ucieleśnić ideę „Święta”, czyli zbratania człowieka z człowiekiem, kiedy to, jak mówił, „człowiek nie odmawia siebie i nie narzuca siebie”. Wraz z Instytutem Aktora – Teatrem Laboratorium (taką nazwę przyjęła instytucja w 1970) Grotowski przesuwał granice teatru projektami parateatralnymi, którymi kierowali głównie jego współpracownicy (np. Włodzimierz Staniewski i Jacek Zmysłowski). Były to m.in.: Special Project Cieślaka (1973), Medytacje na głos Flaszena (1974), Przedsięwzięcie Góra (1977), Czuwania Zmysłowskiego (1978) oraz Drzewo Ludzi Cynkutisa i zespołu (1979). W realizowanych wówczas działaniach podział na aktorów i widzów ulegał zatarciu i powstawał wspólny obszar spotkania. Głównym elementem tego etapu prac było tworzenie warunków, w których człowiek może „rozbroić się” – zrzucić społeczne maski i działać z oddaniem, starając się osiągnąć pełnię indywidualnego potencjału ludzkiego i twórczego. 

Bezprecedensowym wydarzeniem w historii Teatru Laboratorium był Uniwersytet Poszukiwań Teatru Narodów, zrealizowany latem 1975 pod kierownictwem Grotowskiego we Wrocławiu i jego okolicach, w ramach Sezonu Teatru Narodów i stwarzający dostęp do prac zespołu szerszemu gronu osób. W jego ramach odbyły się prowadzone przez Grotowskiego publiczne rozmowy z twórcami, takimi jak Eugenio Barba, Jean-Louis Barrault, Peter Brook, Joseph Chaikin, André Gregory i Luca Ronconi, a także projekcje filmowe, pokazy warsztatowe i konsultacje. Najistotniejszym elementem przedsięwzięcia były jednak staże parateatralne o charakterze praktycznym. Jesienią tego roku działania uniwersytetu kontynuowane były podczas Biennale w Wenecji.

Pod koniec lat 70. i na początku 80. Grotowski badał techniki rytualne. Z gronem współpracowników (m.in. M. Robart, Jean-Claude'em Garoute’em-Tigą, P. Jimenezem, J. Cuestą) i uczestników z różnych kontynentów, kultur i tradycji, pragnął zgłębiać działania, które, jak mówił,

przywracają nas źródłom życia, bezpośredniej, pierwszej jakby percepcji, organicznemu, źródłowemu doznawaniu życia, istnienia, obecności.

W ramach projektu odbył wyprawy badawcze na Haiti, do Nigerii, na Białostocczyznę, do Meksyku oraz Indii i podsumował pierwszą fazę poszukiwań latem 1980 podczas międzynarodowego seminarium praktycznego w Brzezince i Ostrowinie koło Oleśnicy. Stał się jednym z prekursorów badających punkty przecięcia teatru i antropologii. 

W 1982, w czasie stanu wojennego w Polsce, wykładał w Rzymie na Uniwersytecie La Sapienza, by pod koniec roku wyemigrować do USA, gdzie prowadził zajęcia na Uniwersytecie Columbia w Nowym Jorku; w 1983 otrzymał tu azyl polityczny. W dniu 28 stycznia 1984 członkowie-założyciele ogłosili decyzję o rozwiązaniu Teatru Laboratorium, co sformalizowano 31 sierpnia tego roku. W tym czasie Grotowski, z pomocą organizacyjną R. Cohena, realizował projekt „Dramat Obiektywny” na Uniwersytecie Kalifornijskim w Irvine (1983–1986). Nowe przedsięwzięcie, w którym asystował Grotowskiemu m.in. J. Slowiak, stanowiło nawiązanie do prac w Teatrze Źródeł. Grotowski zgłębiał techniki tradycyjne, pragnąc dowieść obiektywnego (to znaczy niezależnego od kontekstu kulturowego czy historycznego) charakteru oddziaływania na wykonawców ich wybranych elementów, takich jak działania, brzmienia czy pieśni.

W sierpniu 1986, na zaproszenie Centro per la Sperimentazione e la Ricerca Teatrale, Grotowski przeprowadził się do Pontedery w Toskanii. W Vallicelle, nieopodal Pontedery, utworzył Centro di Lavoro di Jerzy Grotowski, otwierając ostatni etap swojej pracy, nazywany początkowo „Sztuki Rytualne”, a następnie „Sztuka jako wehikuł”. W pierwszych latach działalności asystowali mu Jimenez, Thomas Richards i Slowiak, a od września 1987 Robart i Richards prowadzili tu dwie niezależne grupy (zespół Robarta został rozwiązany pod koniec 1993). Wkrótce po rozpoczęciu działalności współpracę z Centro nawiązał M. Biagini, który z czasem stał się jedną z kluczowych postaci w prowadzonych poszukiwaniach. W latach 1987–1992 Grotowski kontynuował wizyty w Irvine – podczas dwutygodniowych sesji skupiał się na nauczaniu rzemiosła teatralnego.

Jego poszukiwania w dziedzinie „Sztuki jako wehikułu” koncentrowały się na działaniach powiązanych z dawnymi pieśniami tradycyjnymi, które pełniły funkcje rytualne i mogły, zdaniem Grotowskiego, wywierać wpływ na, jak to ujął, głowę, serce i ciało działających. Ich sens można uchwycić poprzez paralelę do hinduskiej jogi, pojmowanej jako jarzmo dla procesów świadomościowych, a także – łącznik z rzeczywistością transcendentną, gdyż jak jogę, działania Grotowskiego napędzało dążenie do wyzwolenia z uwarunkowań czasowości i osobistych idiosynkrazji w oparciu o wyrafinowane techniki psychofizyczne.

W 1996 Grotowski zmienił nazwę Centro na Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards, potwierdzając tym samym wyjątkowe znaczenie współpracy ze swoim amerykańskim spadkobiercą artystycznym. W ostatnim okresie poszukiwań mówił, że zajmuje się kwestią przekazu i akcentował, iż przekazuje Richardsowi to, do czego doszedł w życiu – „wewnętrzny aspekt pracy”. Za jego życia Workcenter wykonywało swoją pracę zatytułowaną Action we Włoszech (w siedzibie oraz w Bolonii), w Brazylii, we Wrocławiu i we Francji. 

Drogę swego życia i swej pracy Grotowski nakreślił ponownie jako profesor Collège de France w cyklu prelekcji „Linia organiczna” w teatrze i w rytuale na specjalnie utworzonej dla niego katedrze antropologii teatru (wykład inauguracyjny 24 marca 1997, ostatni 26 stycznia 1998). 

Zmarł jako obywatel francuski (francuski paszport otrzymał w 1990). Zgodnie z życzeniem jego prochy rozsypane zostały na górze Arunaćala w Indiach.

Otrzymał wiele nagród i wyróżnień, wśród nich: Nagrodę Państwową I stopnia (1972), tytuł honorowego profesora Uniwersytetu w Pittsburghu (1973), honorowe obywatelstwo miasta Pontedery (1986), honorowe członkostwo American Academy of Arts and Sciences w Bostonie (1987), stypendium amerykańskiej MacArthur Foundation (1991), doktoraty honoris causa: DePaul University w Chicago (1985), Uniwersytetu Wrocławskiego (1991), New School for Social Research w Nowym Jorku (1994) i Uniwersytetu Bolońskiego (1997), a także Nagrodę im. Konrada Swinarskiego za dorobek reżyserski (1996), Nagrodę Wielką Fundacji Kultury (1996), Nagrodę Złotego Pegaza regionu Toskanii (1998), honorowe obywatelstwo miasta Wrocławia (1998) oraz nagrodę Beato Angelico (1998).

Powstało wiele materiałów audiowizualnych dokumentujących twórczość Grotowskiego, m.in. filmy dokumentalne i sfilmowane rozmowy z artystą, a także nagrania dźwiękowe wykładów paryskich Grotowskiego w wydawnictwie Collège de France: Le livre qui parle. 

W siedzibie Teatru Laboratorium działało w latach 1985–1989 Drugie Studio Wrocławskie, a od 1990 swój program realizował tu Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego i Poszukiwań Teatralno-Kulturowych, przekształcony w 2006 w Instytut im. Jerzego Grotowskiego. Z jego inicjatywy rok 2009 został ogłoszony przez UNESCO Rokiem Grotowskiego. 

W Pontederze kontynuuje działalność Workcenter of Jerzy Grotowski and Thomas Richards. Tabl. XVI.

Bibliografia

E. Barba: Ziemia popiołu i diamentów, Wrocław 2001; P. Brook: Teatr jest tylko formą: o Jerzym Grotowskim, Wrocław 2007 (wyd. II: Z Grotowskim. Teatr jest tylko formą, Wrocław 2015); T. Burzyński, Z. Osiński: Laboratorium Grotowskiego, Warszawa 1978; M. Dzieduszycka: „Apocalypsis cum figuris”, Kraków 1974; L. Flaszen: Grotowski & Company, Wrocław 2014; Grotowski – narracje. Red. L. Kolankiewicz. Wrocław 2013; Grotowski powtórzony. Oprac. S. Rosiek, Gdańsk 2009; J. Kelera: Grotowski wielokrotnie, Wrocław 1999; L. Kolankiewicz: Wielki mały wóz, Gdańsk 2001 s. 249–339, 373–390; D. Kosiński: Grotowski. Przewodnik, Wrocław 2009; R.M. Molinari: Dziennik Teatru Źródeł, Wrocław 2008; Misterium zgrozy i urzeczenia. Red. J. Degler i G. Ziółkowski, Wrocław 2006; Na drodze do kultury czynnej. O działalności Instytutu Grotowskiego. Red. L. Kolankiewicz, Wrocław 1978; G. Niziołek: Polski teatr Zagłady, Warszawa 2013 s. 281–344; Z. Osiński: Grotowski i jego Laboratorium, Warszawa 1980; Z. Osiński: Grotowski wytycza trasy, Warszawa 1993; Z. Osiński: Grotowski. Źródła, inspiracje, konteksty, Gdańsk 1998 (wyd. II 2009); Z. Osiński: Spotkania z Jerzym Grotowskim. Gdańsk 2013; Z. Osiński: Teatr „13 Rzędów” i Teatr Laboratorium „13 Rzędów”, Opole 1997; T. Richards: Pracując z Grotowskim nad działaniami fizycznymi, Kraków 2003; T. Richards: Punkt graniczny przedstawienia, Wrocław 2004; J. Slowiak, J. Cuesta: Jerzy Grotowski, Warszawa 2010; G. Ziółkowski: Guślarz i eremita, Wrocław 2007; Notatnik Teatr. 1992 nr 4 (monograficzny), 1995 nr 10, 2000 nr 20–21, 2001 nr 22–23; Pam. Teatr. 2000 z. 1–4 i 2001 z. 1–2 (zeszyty monograficzne), 2016 z. 1–2 s. 5–49; Teatr 1969 nr 19 (K. Puzyna: Powrót Chrystusa, cyt.), 1970 nr 14 (K. Puzyna: Załącznik do „Apocalypsis”). 

Bibliografia obcojęzyczna (wybór)

A. Attisani: Un teatro apocrifo, Milano 2006; E. Barba: Alla ricerca del teatro perduto, Padova 1965; Ryszard Cieślak, acteur-emblème des annés soixante, Arles, Paris 1992; A. Gregory, W. Shawn: My Dinner with André, New York 1981; Grotowski’s Empty Room. Red. P. Allain, London, New York 2009; M. Romanska: The Post-traumatic Theatre of Grotowski and Kantor, London 2012; R. Temkine: Grotowski, Lausanne, 1968; G. Vacis: Awareness, Milano 2002; Voices from Within. Red. P. Allain i G. Ziółkowski, Wrocław 2015; L. Wolford: Grotowski’s Objective Drama Research, Jackson 1996; Workcenter of Jerzy Grotowski, Pontedera 1988. 

Teksty Grotowskiego

La firontiera del teatro, Milano 1979; The Grotowski Sourcebook, London, New York 1997 (2001); Holiday e Teatro delle Fonti, Pontedera, Firenze 2006; “Jour saint” et autres texts, Paris 1974; J. Kumiega: The Theatre of Grotowski, London 1985; II Teatr Laboratorium di Jerzy Grotowski 1959–1969, Pontedera 2001; Tecniche originarie dell’attore, Roma 1983 (1987–1988); Teksty, Wrocław 1975; Teksty zebrane. Warszawa 2012; Teksty z lat 1965–1969, Wrocław 1989 (1990, 1999); Testi 1968–1998, Roma 2007; Towards a Poor Theatre, Holstebro 1968 (wyd. pol. Ku teatrowi ubogiemu, Wrocław 2007); The Drama Review 1973 nr 2, 2008 nr 2. 

Zbiory G., Arch. Instytutu im. J. Grotowskiego we Wrocławiu oraz Institut mémoires de l’édition contemporaine (IMEC) w Caen we Francji. 

Ikonografia

M. Molenda: Portret, rzeźba (cała postać), brąz, 2004 – Wzgórze Uniw. w Opolu oraz portrety, karyk., rys. – własność autora; W. Krygier. Portret, olej, płótno, 1985 – własność autora, repr. Krygier I i portret, olej. repr. Krygier II; R. Jeśmanowicz; Portret, karyk., rys., 1969, repr. Stary T, 1945–95 s. 75; M. Młodnicka: Portret, karyk., rys., repr. Wiadomości 1971 nr 14; T. Ginko: Portret, karyk., rys., tusz, piórko, ok. 1975 – MKWarszawa; J. Gawłowski: Portret, karyk., rys., piórko, repr. Gaz. Wyb. 1999 nr 14; R. Grünberg: Portret, lit., ok. 2000, repr. Gaz. Wyb. 2004 (14 I); Fot. — Instytut im. J. Grotowskiego Wrocław, ITWarszawa.

Źródło: Słownik biograficzny teatru polskiego 1910–2000, t. III, Instytut Sztuki PAN, Warszawa 2017.
Zachowano konwencję bibliograficzną i część skrótów używanych w źródłowej publikacji.